Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΜΝΗΜΕΙΟΥ
Στο ανατολικό προάστιο της πρωτεύουσας της Λήμνου, στη Μύρινα, βρίσκεται η συνοικία Ντάπια, η οποία εκτείνεται στους πρόποδες του λόφου Τσας. Ο λόφος πήρε το όνομά του από το ομώνυμο μικρό οχυρό, το οποίο δεσπόζει στη κορυφή του και έχει άμεση οπτική επαφή με το κάστρο της Μύρινας, το οποίο χωροθετείται μεταξύ των δύο όρμων της πόλης.
Το τοπωνύμιο Τσας έχει ρωσική προέλευση και ερμηνεύεται ως παρατηρητήριο ή σταθμός. Συνδέεται με την περίοδο των Ορλωφικών, όταν οι Ρώσοι έχτισαν το μικρό αυτό οχυρό στην κορυφή του λόφου. Σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές, κατά τα 1770 κι ενώ τα Ορλωφικά, το κίνημα ανεξαρτησίας που υποκινήθηκε από τους Ρώσους εναντίον των Οθωμανών κατά τη διάρκεια του Ρωσοτουρκικού πολέμου (1768-74), ήταν σε εξέλιξη, πολιορκήθηκε και το κάστρο της Μύρινας, στο οποίο είχε συγκεντρωθεί ο τουρκικός πληθυσμός της πόλης. Οι Ρώσοι στρατηγοί επέλεξαν τον απέναντι λόφο του κάστρου, ως την καταλληλότερη θέση για τη χωροθέτηση του πυροβολικού τους και στην κορυφή του κατασκεύασαν το οχυρό της Ντάπιας στην περιοχή του Τσας. Η πολιορκία έληξε με την έλευση βοήθειας προς τους Τούρκους. Οι Ρώσοι ηττήθηκαν και αποχώρησαν.
Σήμερα, ένας λιθόστρωτος δρόμος οδηγεί στο οχυρό του Τσας, το οποίο αποτελεί ένα από τα επισκέψιμα μνημεία της πόλης.
ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ: ΟΡΛΩΦΙΚΑ 1770
Α. Η πολιορκία του κάστρου Μύρινας από τον Ρώσο Ναύαρχο Αλέξανδρο Ορλώφ (Alexei Grigoryevich Orlov)
Στις 25 Ιανουαρίου του 1479 οι Ενετοί, ύστερα από συνθηκολόγηση, παρέδωσαν στους Οθωμανούς το νησί της Λήμνου, η οποία παρέμεινε στην κατοχή τους για 432 χρόνια, ως το 1912. Στην μακρόχρονη αυτή περίοδο μόνο το 1656 οι Ενετοί ανακατέλαβαν το νησί, το οποίο όμως τρεισήμισι μήνες αργότερα πέρασε και πάλι στα χέρια των Τούρκων.
Τον Ιούλιο του 1770 στο όρμο Τσεσμέ της Μ. Ασίας τρεις ρωσικές μοίρες, με επικεφαλή τον Αλέξιο Ορλώφ και τους ναυάρχους Σπυριδώφ και Έλφιν, με σκοπό την απελευθέρωση των Ελλήνων από τον οθωμανικό ζυγό, επιτέθηκαν με σφοδρότητα και με συνδυασμένες ενέργειες πυρπολικών και πυροβόλων πολεμικών πλοίων στον τουρκικό στόλο, συνθλίβοντάς τον σχεδόν ολοκληρωτικά. Το γεγονός αυτό αναπτέρωσε το ηθικό των κατοίκων της Λήμνου, οι οποίοι ζητούσαν απεσταλμένους να τεθούν υπό την προστασία της Ρωσίας.
Μετά από την θριαμβευτική νίκη των Ρώσων, ο Αλέξιος Ορλώφ, ύστερα από κοινοποίηση της απόφασής του προς την αυτοκράτειρα της Ρωσίας Αικατερίνης Β΄, εξέπλευσε προς τη Λήμνο με σκοπό να την καταλάβει, προκειμένου να ελέγχει τα Στενά του Ελλήσποντου. Στα τέλη του ίδιου μήνα οι ρωσικές ναυτικές δυνάμεις έφθασαν στο νησί και στρατοπέδευσαν στην περιοχή του Μούδρου. Σε μικρό χρονικό διάστημα κατέλαβαν ολόκληρη τη Λήμνο εκτός από το κάστρο της Μύρινας, το οποίο οι ρωσικές δυνάμεις πολιόρκησαν στενά από στεριά και θάλασσα. Μετά από ένα μήνα πολιορκίας του κάστρου, ο Ορλώφ δεν κατάφερε να το καταλάβει αφενός λόγω έλλειψης τακτικού στρατού και αφετέρου λόγω της γεωμορφολογίας της θαλάσσιας περιοχής, η οποία δεν επέτρεπε την ομαλή προσέγγιση του κάστρου, ενώ η έντονη κλίση της βραχώδους περιοχής, επί της οποίας δεσπόζει το κάστρο, καθιστούσε τις βολές των πλοίων τους αναποτελεσματικές.
Την περίοδο αυτή το εσωτερικό του κάστρου αριθμούσε περίπου 400 με 500 Τούρκους πολιορκημένους με τις οικογένειες τους, τους οποίους υπερασπίζονταν 200 περίπου γενίτσαροι, ενώ οι τολμηρές έξοδοι των πολιορκημένων δυσχέραινε το έργο του Ορλώφ. Με σκοπό την πιο αποτελεσματική έκβαση της πολιορκίας, κρίθηκε αναγκαία από τους Ρώσους αξιωματικούς η πλήρη οχύρωση των απέναντι του κάστρου λόφων, προκειμένου να εντατικοποιήσουν οι επιθέσεις προς τους πολιορκημένους υπερασπιστές του κάστρου. Η θέση της Ντάπιας οχυρώθηκε με την κατασκευή πυροβολοστοιχίας από ρωσικά πυροβόλα, τα οποία μεταφέρθηκαν από το Μούδρο και τοποθετήθηκαν στα υψώματα απέναντι από την περιοχή του κάστρου.
Σύμφωνα με τις πηγές, οι ρωσικές βολές από το σημείο του οχυρού στο λόφο του Τσας προς το κάστρο της Μύρινας προξένησαν σοβαρές ζημιές, κυρίως στα ανατολικά τμήματα του τείχους, όπου χωροθετείται και η κεντρική πύλη του κάστρου. Χαρακτηριστική είναι η ιστορική αναφορά, σχετικά με δύο έφιππους Τούρκους αξιωματικούς, οι οποίοι κάποια νύχτα κατάφεραν να προσεγγίσουν το οχυρό της Ντάπιας. Η ηρωική τους έξοδος έληξε άδοξα στην περιοχή του σημερινού νοσοκομείου Λήμνου, καθώς οι δύο αξιωματικοί πυροβολήθηκαν ή αυτοκτόνησαν προκειμένου να μη συλληφθούν από τους Ρώσους. Η πράξη αυτή αναφέρεται σε δύο τιμητικές ενεπίγραφες πλάκες, οι οποίες λίγο αργότερα τοποθετήθηκαν από τους Τούρκους περιμετρικά του οχυρού με σκοπό να εξυμνήσουν το θάρρος και την ανδρεία των ανθρώπων αυτών. Οι δύο αφιερωματικές ενεπίγραφες πλάκες κοσμούσαν το οχυρό ως το 1950. Σήμερα σώζεται μόνο η μία εκ των δύο.
Η κατάσταση πολιορκίας στο κάστρο έγινε ακόμη πιο ασφυκτική, όταν οι Ρώσοι κατέλαβαν την κρήνη κοντά στην περιοχή του κάστρου, που εξασφάλιζε νερό στους πολιορκημένους Τούρκους. Η κρήνη καταστράφηκε και ξαναχτίστηκε το 1771 «Είς μνήμη του Γενίτσαρου Αγά Καπικιράν Μεχμέτ Πάσα, 16 Μαΐου 1771», σύμφωνα με την in situ αφιερωματική ενεπίγραφη πλάκα, η οποία σώζεται έως σήμερα και κοσμεί την αγορά της Μύρινας.
Η έλλειψη εφοδίων αλλά και νερού δυσχέραινε την κατάσταση πολιορκίας, οδηγώντας τον φρούραρχο του κάστρου σε διαπραγματεύσεις με τον Ρώσο στρατηγό Ορλώφ. Στις 24 Σεπτεμβρίου 1770 υπογράφηκε συνθήκη και από την πλευρά των Τούρκων υπέγραψαν 6 αξιωματικοί της φρουράς. Στους όρους συμπεριλαμβανόταν η απελευθέρωση των Χριστιανών του κάστρου και των σκλάβων, η παράδοση των όπλων της φρουράς και η ασφαλή μεταφορά των Τούρκων και των οικογενειών τους στην περιοχή Καρά-Μπαμπά.
Η Πύλη, καθώς ενημερώθηκε για τα γεγονότα στη Λήμνο, ανέθεσε στον αντιναύαρχο Χασάν-Τζεζάερλη Μαντάλογλου, ο οποίος είχε διακριθεί στη μάχη του Τσεσμέ, να πλεύσει προς τη Λήμνο και να λύσει το συντομότερο την πολιορκία του κάστρου. Στις αρχές Οκτωβρίου, ο Χασάν πασάς με μια ομάδα οπλισμένων ανδρών και 23 μικρά ιστιοφόρα αποβιβάστηκε στο νησί και αμέσως άνοιξε πυρ ενάντια των Ρώσων, οι οποίοι υποχώρησαν. Ύστερα από μια σύντομη συμπλοκή, οι Ρώσοι επιβιβάστηκαν στα πλοία και έπλευσαν προς το λιμάνι του Μούδρου. Ο Χασάν πασάς κατέλαβε αρχικά το οχυρό της Ντάπιας στην περιοχή του Τσας και στη συνέχεια μπήκε θριαμβευτικά στο κάστρο της Μύρινας, γεμίζονταν ελπίδα τους επί τρεις μήνες σκληρά δοκιμαζόμενους υπερασπιστές του.
Ο πασάς Τζεζάερλης μετά την αναχώρηση των ρωσικών πλοίων προς το Μούδρο κατέφθασε εκεί, όπου ακολούθησε σφοδρή και πολύνεκρη μάχη μεταξύ Τούρκων και Ρώσων. Ο άνισος αγώνας έληξε υπέρ των Τούρκων. Στις 4 Οκτωβρίου ο Ορλώφ, έχοντας ηττηθεί από τους Τούρκους, ανακοίνωσε ότι πρόκειται να εγκαταλείψει το νησί και δεκατρείς ημέρες αργότερα απέπλευσαν από τη Λήμνο.
Μετά την οριστική εγκατάλειψη των Ρώσων από το νησί ξέσπασε η εκδικητική μανία του οθωμανικού όχλου, οι οποίοι εξαγριωμένοι πραγματοποίησαν σφοδρές λεηλασίες τόσο στην πόλη όσο και στα χωρία της Λήμνου. Αποκορύφωμα της θηριωδίας αποτέλεσε ο απαγχονισμός του μητροπολίτη Ιωακείμ Β΄ της Χίου στην ξύλινη γέφυρα απέναντι από τον σημερινό μητροπολιτικό ναό της Αγίας Τριάδας, η σφαγή 300 προκρίτων μεταξύ των οποίων και ο ιερομόναχός Κοσμάς ο Λήμνιος, καθώς και η καταστροφή του μητροπολιτικού ναού της Αγίας Τριάδας στη Μύρινα, ο οποίος είχε ιδρυθεί από τον Μητροπολίτη Λήμνου Ιωαννίκιο μεταξύ των ετών 1707-1733. Ο Χασάν πασάς για τη σπουδαία νίκη του επί των Ρώσων στη Λήμνο έλαβε από τον Σουλτάνο τον τίτλο του Γαζή (νικητή), ο οποίος τον προήγαγε στο αξίωμα του Καπουδάν – Πασά.
Στα τέλη του 18ου αι. ο Άγγλος περιηγητής Dr. Sibthorp στο ταξίδι του προς τη Λήμνο σημείωσε 15 χωριά σε παρακμή, ενώ εξαθλιωμένοι οι κάτοικοί τους προσπαθούσαν με δυσκολία να πληρώσουν τα χαράτσια τους προς το Σουλτάνο. Πληθυσμιακά, την περίοδο εκείνη η πρωτεύουσα της Λήμνου αριθμούσε 1.000 περίπου κατοίκους εκ των οποίων οι 500 ήταν Τούρκοι, ενώ συνολικά ο πληθυσμός του νησιού δεν ξεπερνούσε τους 8.000 -10.000 ανθρώπους.
Αξίζει να σημειωθεί ότι τα γεγονότα του πρώτου Ρωσοτουρκικού πολέμου (1768-1774) προκάλεσαν μεγάλο ενδιαφέρον στην Ευρώπη και αποτυπώθηκαν έντονα στα κείμενα των περιηγητών του Αιγαίου από τα τέλη του 18ου έως τα τέλη του 19ου αι., όπως οι εκτενείς αναφορές του περιηγητή Frieseman για τη Λήμνο, καθώς οι επιχειρήσεις εκεί φαίνεται να συνέπεσαν με τα χρόνια της έλευσης του στο νησί, στα τέλη του 18ου αιώνα.
Β. Ο Ρώσος Ναύαρχος Αλέξανδρος Ορλώφ (Alexei Grigoryevich Orlov)
Ο Αλέξιος Ορλώφ (Alexei Grigoryevich Orlov) γεννήθηκε στις 5 Οκτωβρίου 1737 στο Λουμπλίνο της Ρωσίας και ήταν ένας από τους αδελφούς Ορλώφ. Έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ανατροπή του Πέτρου Γ’ το 1762 και συνέβαλε στην ανακήρυξή της Αικατερίνη Β΄ ως Αυτοκράτειρας της Ρωσίας.
Το 1768 έγινε αρχιναύαρχος του Ρωσικού στόλου στο Ελληνικό αρχιπέλαγος. Το 1770 οδήγησε τον Ρωσικό στόλο στην νικηφόρα ναυμαχία του Τσεσμέ. Μετά τα Ορλωφικά προάχθηκε σε βαθμό Αρχιστράτηγου και αποσύρθηκε από την ενεργή υπηρεσία. Ταξίδεψε στην Γερμανία και επέστρεψε στην Ρωσία μετά τον θάνατο του Παύλου Α’, όπου και πέθανε το 1808.
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΟΧΥΡΟΥ
Το οχυρό του Τσας στη Μύρινα της Λήμνου είναι από το λιγοστά οχυρά στην Ελλάδα ρωσικής κατασκευής. Χρονολογείται το 1770 και πρόκειται για μια κυκλική, απλή αλλά ισχυρή οχυρωματική κατασκευή, διαμέτρου 11 μ.
Το οχυρό εδράζει επί του φυσικού βράχου και είναι χτισμένο από τοπικούς ηφαιστειακούς λίθους με χρήση συνδετικού υλικού. Παρουσιάζει πέντε ορθογωνικής διατομής ανοίγματα εν είδει κανονιοθυρίδων, τα οποία καταλήγουν λίγο πιο πάνω από το εσωτερικό λιθόστρωτο δάπεδο. Εξωτερικά του ενός εκ των τεσσάρων ανοιγμάτων στα δυτικά, τέσσερις λιθόκτιστοι χαμηλοί αναβαθμοί επιτρέπουν την πρόσβαση στο χώρο. Οι πέντε επάλξεις του οχυρού φέρουν έντονα επικλινείς απολήξεις προς τα έξω και είναι καλυμμένες από μεγάλου μεγέθους επίπεδες πλάκες.
Εσωτερικά του φρουρίου και εκατέρωθεν των κανονιοθυρίδων παρουσιάζονται σημειακά τετράγωνες εσοχές πλαισιωμένες από επεξεργασμένους, ορθογωνικής διατομής, τοπικούς ηφαιστειακούς λίθους, ενώ κατά τόπους στις τοιχοποιίες σώζονται μεταλλικά εξαρτήματα που φαίνεται να εξυπηρετούσαν στην άλλοτε στήριξη προστατευτικών καλυμμάτων. Στο κέντρο περίπου του δαπέδου της οχυρωματικής κατασκευής ένα ορθογωνικής διατομής άνοιγμα, το οποίο φέρει σήμερα ισχυρή σιδερένια κάλυψη, οδηγούσε μέσω αναβαθμών και ενός κεκλιμένου διαδρόμου σε στενό καμαροσκεπή θάλαμο επιχρισμένο με κονίαμα, ο οποίος φαίνεται να λειτουργούσε ως δεξαμενή.
Εξωτερικά του ανοίγματος εισόδου και εκατέρωθεν αυτού, δύο λίθινες ορθογώνιες και με οξυκόρυφη απόληξη αφιερωματικές οθωμανικές επιγραφές αποτελούν τα μοναδικά διακοσμητικά αρχιτεκτονικά στοιχεία του φρουρίου, προσφέροντας παράλληλα σημαντικές ιστορικές πληροφορίες για το μνημείο. Οι δύο επιγραφές είχαν τοποθετηθεί στο χώρο εις ανάμνηση της ανδρείας δύο έφιππων Οθωμανών αξιωματούχων, οι οποίοι απεβίωσαν προσπαθώντας να καταλάβουν το οχυρό κατά την περίοδο της πολιορκίας των Ορλωφικών. Σήμερα, επί του φρουρίου σώζεται η μια εκ των δύο επιγραφών, ενώ από τη δεύτερη διακρίνεται μόνο η επιτοίχια εσοχή.
Το 2012, η τότε αρμόδια Κ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων ενέταξε τόσο το μνημείο όσο και τον περιβάλλοντα χώρο του στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Κρήτη & Νήσοι Αιγαίου», με τίτλο: «Δημιουργία – βελτίωση προσβάσεων σε σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους (Κάστρο Μύρινας, Ντάπια)», το οποίο χρηματοδοτήθηκε από το πρόγραμμα «Ολοκληρωμένο Σχέδιο Αστικής Ανάπτυξης (Ο.Σ.Α.Α.) Μύρινας Λήμνου». Στο πλαίσιο αυτό, το 2013 πραγματοποιήθηκαν εργασίες επισκευής και βελτίωσης του υφιστάμενου μονοπατιού που οδηγεί στο φρούριο, καθώς και αναγκαίες συμπληρώσεις/ανατάξεις σε τμήματα της τοιχοποιίας του φρουρίου και στους αναβαθμούς της εισόδου. Επιπλέον, διαμορφώθηκαν στάσεις επισκεπτών και τοποθετήθηκε ενημερωτική πινακίδα στο χώρο, συμβάλλοντας αισθητά τόσο στη βελτίωση της πρόσβασης στο χώρο όσο και στην γενικότερη ανάδειξη και αποκατάσταση του μνημείου.
Η ΚΗΡΥΞΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ
Η περιοχή της Ντάπιας με το αμυντικό συγκρότημα στη συνοικία Τσας στη Μύρινα κηρύχτηκε διατηρητέο μνημείο, σύμφωνα με το ΒΔ 29-11-1937, (ΦΕΚ 498/Α/7-12-1937)
